بوکان (کردی: بۆکان، Bokan) مرکز شهرستان بوکان در استان آذربایجان غربی ایران است.این شهر یکی از شهرهای مهم کردستان محسوب میشودچراکه مهد فرهنگ و هنر کرد و کردستانی را در بوکان میتوان یافت لذابوکان بزرگان بسیاری را در ارسه های مختلف در خود پرورش داده است. زبان مردم این شهر کردی سورانی است. جمعیت شهر بوکان براساس سرشماری سال ۱۳۸۵، بیش از۱۴۹٫۰۰۰ نفر بودهاست.همچنین این شهر بعد از شهرهای ارومیه و خوی در استان آذربایجان غربی بیشترین جمعیت شهری را دارا میباشد.
آب و هوای بوکان:
آب و هوای شهرستان بوکان متعدل است در فصول های پاییز و زمستان سرد و در بهار و تابستان گرم و خنک است . موقعیت هموار و مناسب با آب وهوای متعدل این شهرستان باعث شده که اهالی و مردم بیشماری از شهرستان های دیگر به این شهرستان مهاجرت کنند. شهر بوکان در ۳۶ درجه و ۳۱ دقیقه عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۱۲ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۱۳۷۰متر میباشد
وجه تسمیه بوکان:
روایات زیادی در مورد ریشه نام این شهر وجود دارد. اختلاف نظر در مورد نام بوکان در میان نویسندگان و روایتگران از آنجا پدید آمده که بوکان با وجود قدمت فراوان، تاریخ مدونی ندارد. کشفیات هیئت باستانشناسی در سال ۱۳۵۰ و مطالعات پس از آن نشان داده منطقه بوکان از قدیم پادگان اشکانیان و ساسانیان بودهاست. آثار باستانی زیادی که در این منطقه به دست آمده مؤید همین نظریهاست.
یکی از روایات در مورد ریشه نام بوکان این است که «بو» به معنی سرزمین و «کان» به معنای معدن بوده و بوکان به معنی سرزمین معادن است.
اما این نظریه تنها در صورتی درست است که ما این اسم را با لهجه فارسی تلفظ کنیم یعنی «بوکان Bookan»، در حالی که ساکنین این شهر و اکثر مردم کرد زبان آن را بصورت «بوکان Bokan» ادا میکنند.
از دیگر روایات مشهور این است که بوکان از دو کلمه «بوک» به معنی عروس و «آن» که علامت جمع است تشکیل شده و معنی عروسان یا عروسها را میدهد. گویا بوکان در مسیر چند راه قرار داشته و اغلب روستائیانی که هنگام عروسی، عروسشان را از یک ناحیه به ناحیه دیگر میبردهاند، از این روستا عبور میکردند و در پیرامون چشمه آب بزرگ و مشهور این شهر که کردها آن را «حهوزه گهوره» (Hewze Gewre) به معنی «آبگیر بزرگ» مینامند، به رقص و پایکوبی میپرداختند و از این رو این شهر به بوکان معروف شدهاست.
نظریهٔ دیگری وجود دارد که نام شهر را برگرفته از کلمهٔ «بک» به معنی خدا میداند. با اضافه شدن ا و ن در آخرِ نام میتوان گفت بوکان به معنی «سرزمین خدایان» است. این نظریه بسیار کهن است (مربوط به تمدن ماننایان. ایزیرتو) و به دلیل شرایط سیاسی و منطقهای تاکنون ناگفته ماندهاست.
نظریه دیگر در مورد وجه تسمیه شهر چنین است: شهر بوکان به دور چشمه بزرگ حهوزه گهوره شکل گرفتهاست. به چنین چشمههایی در زبان کُردی «کانی Kani» گفته میشود. واژه «بو Bo» در زبان کردی کاربردهای مختلفی دارد که اغلب در شکل ترکیبی به کار برده میشود؛ مانند بو کوی؟(کجا؟)
اما چگونگی ترکیب این کلمات و شکلگیری واژه بوکان بر اساس این نظریه از این قرار است که: در زمانهای قدیم هنگامی که زنان قصد شستن وسایل خانه را داشتند آنها را با خود برداشته و به سمت رود یا چشمهای که در نزدیکی محل اقامتشان بوده میبردند. ساکنان اطراف بوکان نیز به همین ترتیب، برای شستن ظروف و وسایل خود به این کانی یا حوض میرفتند و هنگامی که کسی سراغ نفری را که جهت انجام این امور به «کانی» رفته بود، میگرفت، نزدیکان وی در پاسخ میگفتند: «او به کانی رفتهاست» و به زبان کردی «چوه بوکانی» یعنی به «چشمه» رفتهاست. بدین ترتیب واژه «بوکانی» به افرادی گفته میشد که رفت و آمد زیادی به «کانی» مزبور انجام داشتند و سپس کم کم در آنجا ساکن شدند.
امروز حوض گوره (حهوزه گهوره)، در مرکز شهر واقع است و با آب گوارا و بی پایان خود آب امیرآباد (بوکان) را تأمین میکند. این چشمه که چشمهای جوشان است و آب آن از سفرههای زیرزمینی تأمین میشود نزد اهالی شهر از نوعی دلبستگی و جایگاه خاصی برخوردار است
پیشینه تاریخی بوکان:
قبل از اسلام:
این شهرستان در حدود ۳۰۰۰ سال قبل تحت نام ایزیرتو پایتخت تمدن مانناییان بودهاست. به دلیل نبودن موزه و امکانات کافی در این شهرستان آثار این تمدن به کوچکی دیده و بیان میشود نمونههای از آثار به تاراج رفته اش در موزههای جهان از قبیل موزه توکیو و موزه ارومیه دیده میشود. این تمدن در مناطق کردنشین شمالغربی ایران سکنی داشتهاند. وجه بارز هنر ماننایی ظرافت و زیبایی وصف ناپذیر آن است که در تمدنهای معاصر آنها کم نظیر است. هنر معروف آنها ساخت آجرهای لعابدار بودهاست. آجرهای با طرحهای رنگین که طرح آنها پس از گذشت حدود ۳۰۰۰ سال تقریباً سالم باقی ماندهاند. نمونه بسیار زیبایی از این آجرها در موزه شرق کهن توکیو یافت میشود.
قاجاریه:
بوکان در دوران ناصرالدین شاه روستایی کوچک بیش نبوده به طوری که تعداد خانوارهای آن به بیش از 15 خانوار نمیرسید. یعنی این روستا حدود 120نفر جمعیت داشته است.درآن دوران ایل های مختلفی در منطقه موکریان زندگی و برروستاهای اطراف حکمرانی میکرند.در آن زمان هر ایل ریس و یا در اصطلاح کوردی آقای مخصوصی داشته است . تمامی افراد که در این ایل زندگی میکردند باید از دستورات ریس ایل فرمانبرداری نیزمیکرند .یکی از ایلهایی که در منطقه موکریان جزو بزرگترین ایلها به حساب می آمد ایل خاکی یا خالکی بود.این ایل بر روستاهای مانند سردشت و بوکان در آن زمان حکمرانی میکرد.بزرگان بوکان در دوران صفویه به مهاباد کوچ کردند.سالهای 1179 تا سال 1287 منطقه سردشت و بوکان تحت حکمرانی افرادی چون سیف الدین خان و سردار عزیزخان مکری بود.روستای بوکان در آن زمان درکنار چشمه خروشان با آبی زلال واقع شده بود و اهالی آن با وجود طوایف مختلف این روستا در اطراف همین چشمه خانه های خود را ساخته و درآن جا سکونت یافتند.طبق روایات سیف الدین خان با بازرسی مناطق تحت حکمرانی خودش (آذربایجان و کردستان) کنونی . با بازدید از منطقه بوکان و وضعیت این منطقه باعث شد دلبستگی خاصی نسبت به این روستا و چشمه ی آن پیدا کند.به همین دلیل تصمیم گرفت در کنار چشمه و آبادی کوچک بوکان قلعه ی بنا کند
جنگ جهانی اول:
بوکان در جنگ جهانی اول هم در امان نماند پیشروی روسها و عثمانیها به منتطقه بوکان سبب ویران شدن این منطقه گردید. سپس بعد از عقب نشینی عثمانیها و روسها سبب شد که منطقه به تاراج برود. نیروهای ایرانی نیز به علت بوجود آمدن این اوضاع نابسمان دست به غارت اموال مردم زدند و تجاوز این غارتگران ارمغانی جز قطحی و گرانی و بیساری از مشکلات آن زمان برای مردم درپی نداشت
ابنیه تاریخی بوکان:
مقبره سردار:
مقبره تاریخی سردار که مربوط به دوره قارجهاست که امروزه در پارک عمومی ملت شهربوکان قرارگرفتهاست. این مقبره در انتهای پارک قراردارد.مقبره در سطح ۱۹۸ متر مربع و دارای یک گنبد مرکزی، ایوان و دو دهلیز در طرفین است. مصالح به کار رفته در پی بنا از سنگ لاشه به صورت، دیوارها، گنبد و طاقها از آجر چهار گوش است. در ضلع جنوبی – ورودی بنا – ایوانی با دو ستون سنگی قرار دارد. این مقبره محل دفن خانواده « عزیز خان مکری» داماد امیرکبیر و فرمانده کل قشون ناصرالدین شاه بودهاست. مقبره سردار به عنوان یکی امکانهای مهم تاریخی شهر ثبت شدهاست و نزد مردم از محبوبیت خاصی برخوداراست
تپه باستانی قلایچی:
بوکان هویت تاریخی خود را از (قلعه باستانی قلایچی) در مجاورت روستای قلایچی در هشت کیلومتری شمال شرقی بوکان میگیرد؛ که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن (ماناها) در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب ایران که برخوردار از تمدن و قانون بودند؛ است. حاکمان قلعه تاریخی قلایچی معبد این قوم متمدن بودند که نزدیک به سه هزار سال پیش مدت زمانی در این ناحیه سکونت و حکم رانی کردهاند وآنچه از اجزای معماری این تمدن کهن در این قلعه باستانی به دست آمده با تمدنهای مشابه و هم زمان خود از جمله (حسنلو) در نقده و (زیویه) در سقز که از نظر جغرافیایی با قلعه (قلایچی) هم حوزهاست، قابل مقایسه و برابر دانست به گونهای که آثار معماری مکشوفه از نظر مشخصات و نقشه بیش از هر چیز بیانگر یک معبد بزرگ است.
غار عمیق قلایچی:
این غار عظیم با دهانهای بزرگ به قطر ۸ متر، سالها با داستانهای فراوان پر رمزو رازترین مکان نامشکوف بوکان بود تا اینکه در سال ۱۳۸۱ نخستین تیم منتخب از کوهنوردان بوکان با جسارت و از جان گذشته گی زیاد موفق به فرود از چاه نخست این غار به طول ۱۱۰ متر شده و توانستند حس کنجکاوی اهالی را تا حدودی ارضا نمایند، سپس در سال ۱۳۸۴ تیم مجهزتری به سرپرستی زنده یاد مقبل هنرپژو کوهنوردی عضو تیم ملی توانست سه تالار عظیم این غار را بعد از چاه مورد شناسایی و طول مسیر پیمایش شده این غار را به حدود ۳۰۰ متر برساند. ازآن سال ببعد تیمهایی وارد این غار شده و هرکدام مقداری از آن را بازدید کردند تا بالاخره تیمی از باشگاه سنگنوردان بوکان موفق به پیشروی بیشتر و نقشه برداری حدود ۴۰۰ متر ازاین غار برای اولین بار شدند.
تپه های باستانی:
در این شهرستان علاوه بر موارد فوق دارای برخی از تپههای تاریخی ذیل نیز هم میباشد. عبارتند از:
تپه باستانی ساری قامیش،
تپه عربلو،
تپه اسکی بغداد،
تپه قلای سمبه،
تپه قلای درویشان،
تپه کلک آبی،
تپه شیخان کوچک،
تپه شیخان بزرگ،
تپه موجه، کول تپه،
کلک تپه،
گردشین رحیمخان،
برده کونته کانی رش،
تپه اوینه چی،
تپه جوانمرد،
تپه و گورستان خراسانه،
تپههای ترکمن کندی،
تپه ینگیجه،
تپه کانی سیران،
تپههای سردارآباد،
تپه اسکندر،
تپه تکان تپه،
تپه قلای کانی رش،
تپه قلعه قرهکند،
تپه اوزون قشلاق،
تپه ناچیت،
تپه آسیاب کهنه،
تپه قالایچی،
بناهای تاریخی:
قلعه داش کند، آسیاب کهنه، قلعه قره کند، کور خانه، قبرستان قدیمی قاجر (هزاره اول و دوم قبل از میلاد)، قلعه عباس آباد (ساسانی)، قلعه اوغلام، قلعه سماقان، قلعه چاورچین، سد قدیمی (قورمیش)، دخمه علی کند (صفویه)، قلعه بوغه، قلعه امیرآباد، قبرستان کانی شیشه، گنبد سردار، قبرستان خراسانه، قبرستان شیخلو، قبرستان داش، قبرستان کافی موزه، مسجد جامع بوکان و...
ویژگی های طبیعی و جغرافیایی بوکان:
شهرستان بوکان با وسعت ۲۵۴۱٫۳۰۶ کیلومترمربع، حدود ۶٫۵۰ درصد از سطح استان را به خود اختصاص میدهد. این شهرستان در ارتفاعی حدود ۱۰۰۰ تا بیش از ۲۰۰۰ متر از سطح دریا بوده و شیب متوسط وزنی آن ۸ درصد محاسبه گردیدهاست. از سطح شهرستان ۳۰٫۳۱ درصد اراضی کوهستانی، ۲۹٫۷۳ درصد تپهها و ۳۹٫۹۶ درصد بقیه را اراضی دشتی، سیلابی و... تشکیل میدهند. از نظر مختصات جغرافیایی در ۳۶ درجه و ۳۲ دقیقه عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۱۳ دقیقه طول شرقی واقع گردیدهاست.
شهرستان بوکان در منطقه تقریباً کوهستانی و معتدل قرار گرفته که از جهت شمال به شهرستان میاندوآب و از جنوب به شهرستان سقز و از شرق به شهرستان شاهیندژ و از غرب با شهرستان مهاباد و از جنوب غرب با شهرستان سردشت و منطقه ایل گورک Gawerek همسایهاست. مرکز این شهرستان شهر بوکان است.
اماکن دیدنی بوکان:
غار قلعهچی غار روستای قلعهچی نزدیک بوکان
سد بوکان
غار کولآباد میان بوکان و میاندوآب
ایوان سنگی روستای آغجیوان
غار مکری قرآن در روستای خراسانه
غار کونه کوتر در قریه ینگجه بوکان
قلعه سنگی روستای سماقان فرهادتراش دارای نه اتاق سنگی
جلگه سردرآباد
حوض گوره چشمه بزرگ آب و استخر دیدنی بوکان
مسجد جامع حمامیان
اطاقهای سنگی روستای بیبیکند
پارک ساحلی بوکان
پارک کوی محمدیه (معروف به پارک حسن زیرک)
مجتمع فرهنگی و تفریحی کیوه رش
صنایع دستی بوکان:
قالی بافی
سجاده بافی
پارچه بافی
حصیربافی
خراطی وپولک دوزی, گل دوزی و منجوق دوزی
